[levrek]

DAVRANIŞ BİÇİMLERİ

Depremlerden önce bildirilen hayvan davranışı anomalileri genellikle tamamen anormal değildir, ancak türlerin farklı şartlar altında verdikler tepkilerdir (Tablo 1). Davranışlar bazen ani bir uyarana verilen irkilme tepkisini anımsatırken, bazen de hayvanların bir uyaranı incelemek ya da ondan kaçınmak için gösterdikleri alışma hareketlerini andırır. Depremlerden sonra yapılan görüşmelerde bildirilen davranışlar korku veya kaçma tepkilerini anımsatırken hafif şiddetli tepkiden tamamen garip davranışlara kadar uzanabilir [Lott ve meslektaşları, 1980]. Bir türün tüm davranış özelliklerini tanıyan araştırmacılar bildirilen ‘anormal’ davranışların genellikle depremden farklı uyaranlar tarafından da tetiklenebilen türe-özel tepkiler [Moore ve Stuttard, 1979] olduğunu fark etmektedirler. Örneğin, kedilerin saklanması ve domuzların birbirlerinin kuyruklarını ısırması (Tablo 1) depremle ilgili olmayan stresli durumlarda da gözlenebilmektedir.

Söz konusu hayvan davranışlarının pek çoğu fırtına [örn. Edwards, 1968, Bufe ve Nanewicz, 1976] veya ani volkanik patlamalar gibi depremden farklı jeofiziksel olaylardan önce de bildirilmiştir. Mesela, 1955 yılında Hawaii’deki Kilauea volkanının patlamasından 2-4 gün önce köpekler havayı koklamış ve yeri kazmaya çalışmış [Bolt ve meslektaşları, 1975], 1965 yılında da Filipinlerde Tall volkanının patlamasından önce köpekler saatlerce durmadan havlamışlardır [Anderson, 1973].

Bir kaç büyük depremde, bildirilen hayvan davranışı anomalileri davranışların zamanlamasının incelenebileceği kadar yaygındır (Tablo 2a ve 2b). Tangshan depreminde (M = 7.8, 28 Temmuz 1976) balıklar, kemirgenler ve kurtlarla ilgili bildirimler olayın bir hatta iki ay öncesine kadar uzanmaktadır [Academia Sinica, 1977b, Shen, 1978]. Tangshan depreminin merkez üssünde (episantr) bildirilen olayların %70’ten fazlası depremden bir gün önce meydana gelmiştir. Olayların çoğu (%70) da depremi Mercalli ölçeğinde en şiddetli hisseden bölgelerdedir. Diğer depremlerde inek ve atların davranış anomalilerinin depremden dakikalar hatta saniyeler önce fark edilmesine rağmen [Lee ve meslektaşları, 1976, Tributsch, 1978], Tangshan’da atlar, eşekler ve ineklerle ilgili olarak bildirilen olayların yalnızca %10’u depremden hemen önce gözlemlenmiştir. Tangshan’da depremden günler önce deprem şimşekleri ve tellürik akımlarda değişimler gözlenmiştir (Academia Sinica, 1977b), ancak kayıtlı hiçbir öncü deprem yoktur.




Veriler Academia Sinica’dan [1977a] alınmıştır. Toplam n, toplam gözlem sayısını göstermektedir



Çin’deki Haicheng depreminden (M = 7.3, 4 Şubat 1975) [Academia Sinica, 1977a; Raleigh ve meslektaşları, 1977] bir ay kadar önce balıklar, sıçanlar ve yılanlarda davranış anomalileri gözlenmişti (Tablo 2). Ancak anomalilerin büyük kısmı, ana şoktan 2 gün öncesinde yer almıştır. Bu olaydan 1 veya 2 gün önce sayısız öncü şoklar ile birlikte yerüstü sularında da bariz değişimler meydana gelmiştir [Raleigh ve meslektaşları, 1977].

Rikitake [1978a, b] Japonya’daki Izu depreminin (M = 7.0, 14 Ocak 1978) jeofiziksel ve davranışsal habercileri arasındaki zamansal ilişkiyi incelemiştir. Bu depremde ve diğer depremlerde ölçülen fiziksel habercilerin neredeyse tamamı ana şoktan en az 2 gün önce meydana gelirken, 129 davranışsal bildirimin çoğu depremden önceki 24 saat içinde gözlenmiştir. Rikitake’nin [1978b] analizine göre, davranışsal habercilerin çoğu ana şoktan bir kaç saat önce meydana gelen bir dizi öncü şokla çakışmaktadır.



TABLO 2b. Depremlerden Önce Hayvan Davranışlarında Anomalilerin Zamansal Dağılımı (Yüzde olarak):

Çin, Tangshan Depremi (M - 7.8), July 28, 1976, 03:30 Yerel Saat




26 Temmuz öncesi


26 Temmuz


27 Temmuz


28 Temmuz


Toplam n

Kuş


12


16


58


12


24

Kedi


29


14


46


11


28

Tavuk


21


18


57


4


128

İnek ve at


0


4


86


10


52

Köpek


16


2


61


20


44

Balık


50


0


41


9


23

Keçi ve koyun


25


3


64


6


31

Fare ve sıçan


54


18


26


2


165

Domuz


42


6


39


11


57

Veriler Academia Sinica’dan [1977b] alınmıştır. Toplam n, toplam gözlem sayısını göstermektedir



Hayvan davranışlarındaki büyük değişkenlik, Lott ve meslektaşlarının standartlaştırılmış çalışmaları [1979a, b] gibi deprem sonrası görüşmelerde ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de bir depremden önce köpeklerin anormal havlamaları gözlenmişse de, aynı bölgedeki bir başka depremden önce böyle bir duruma rastlanmamıştır [Toksöz, 1977]. 1977 Willits, Kaliforniya depreminden (M = 4.7) önce de aynı türden hayvanların hepsi, merkez üssünde (episantr) bulundukları halde aynı şekilde tepki vermemiştir [Lott ve meslektaşları, 1979a].

Bu değişkenliğin iki nedeni vardır: aynı türden bile olsalar, hayvanlar arasındaki bireysel davranış farklılıkları, ve depremler arasındaki jeofiziksel farklılıklar. Hayvanların tepki eşikleri arasındaki ve tepki verme eğilimleri arasındaki farklar da önemli bir faktördür. Ayrıca, karşılaştırmalı çalışmalarda [Lott ve meslektaşları, 1980] bazı depremlerden önce davranış anomalilerine rastlanırken bazı depremlerden önce ise rastlanmadığı ortaya çıkmıştır. Son dört Kaliforniya depreminden sonra da aynı tip bir inceleme çalışması yürütülmüştür: Willits, 22 Kasım 1977 (M = 4.7); Landers, 15 Mart 1979 (M = 5.5); Coyote Gölü, 6 Ağustos 1979 (M = 5.4); ve Mexicali, 19 Ekim 1979 (M = 6.9). Her dört deprem de oldukça sığ merkez üssü olan doğrultu atımlı faylardı ve şehir dışında meydana gelmişlerdi. Ancak sadece Willits depreminde dikkate değer sayıda davranışsal haberci gözlenmiştir [Lott ve meslektaşları, 1980].

Dört kıtada 36 depremden elde edilen verilerin (Şekil 1) incelenmesiyle bildirilen hayvan davranışları anomalileri hakkında bir kaç genelleme yapmak mümkündür.

1. Hayvan davranışı habercilerinin tamamı değilse de çoğu depremin merkez üssüne yakın bölgelerde ve depremden önceki 1-2 gün içinde gözlenmektedir. Öncelikle bildirilen hayvanlar, muhtemelen insanlarla olan yakın ilişkilerinden dolayı köpek gibi evcil hayvanlar, ve atlar ve tavuklar gibi ticari değeri olan hayvanlardır.

2. Hayvan davranışı habercilerinin tamamı değilse de bazıları depremden dakikalar önce gözlenmektedir [Lawson, 1908; Penick, 1976; Tributsch, 1978]. Bu haberciler söz konusu olduğunda, hayvanların depremin P titreşimlerini hissederken insanların sadece daha sonra gelen ve daha güçlü olan S veya yüzey dalgalarını hissettikleri hipotezini göz ardı etmek zordur. Örneğin, Kilian [1964] Şili’de bir artçı şoklar dizisinde atlar ve sülünlerin insanlardan 5-10 sn önce tepki verdiğini bulmuştur. Tüm bu davranışsal habercilerin P dalgasının gelişine bağlı olmaması da muhtemeldir, çünkü aynı anda başka jeofiziksel değişimler de meydana geliyor olabilir. Ancak, yakın zamanlarda yapılan dikkatli çalışmalarda [Rikitake, 1976, Lott ve meslektaşları, 1979a, b] P dalgasının gelişiyle aynı zamana rastlayabilecek fenomenler daha önce gözlenen davranışsal habercilerden farklı bir kategoriye yerleştirilmiştir.

3. Davranışsal habercilerin bir kaçı depremden günler hatta haftalar önce bildirilmiştir ve bunların bazıları da depremin merkez üssünden oldukça uzakta meydana gelmiştir. Bu raporlarda en sık bahsedilen hayvanlar balıklar [Terada, 1932; Rikitake, 1976] ve sıçanlardır [Academia Sinica, 1977b].

Şekil 1. Avrupa, Asya, Kuzey Amerika ve Güney Amerika’da 36 farklı depremde hayvan davranışlarının merkez üssünden uzaklığa ve ana şoktan önce gözlendikleri zamana göre dağılımı. Semboller şu hayvanlar hakkındaki raporları göstermektedir: kedi balığı, yılan balığı, diğer balıklar, kurbağalar, yılanlar, kaplumbağalar, deniz kuşları, tavuklar, diğer kuşlar, köpekler, kediler, geyikler, atlar, inekler, sıçanlar ve fareler. Veriler sistematik değildir ve çeşitli kaynaklardan derlenmiştir [Kilian, 1964; von Hentig, 1923; Simon, 1975: Lee ve meslektaşları, 1976; Academia Sinica. 1977a, b; Shaw, 1977; Rikitake, 1978a, b, Tributsch, 1978].