Balık yemi yapım teknikleri

[xnode]

BALIK YEMİ YAPIM TEKNİKLERİ

Özellikle birkaç zamandır akuakültür yetiştiricilik sistemlerinde kullanılan balık yemleri ile ilgili sohbetler geçmekte. Ben de bunun üzerine, konu hakkında genel hatları ile bilgilendirilebilmeyi sağlayan bir döküman yayımlıyorum.

Su ürünleri sektörü gıda açığının kapatılmasında oldukça öneme sahip bir konuma gelmiştir. Bu özelliği nedeni ile FAO 1995 raporlarına göre gıda sektörleri arasında en hızlı gelişen sektör ünvanını almıştır. Su ürünleri yetiştiriciliğinin birçok farklı sucul ortamda yapılması ve yetiştiricilikte hem tür hem de yetiştiricilik alanları açısından alternatiflerin fazla olması sektörün daha da hızlı ilerlemesine neden olmaktadır.



Ülkemizde de son yıllarda hızlı bir artış gösteren su ürünleri üretimi genel su ürünleri üretimi içerisinde kayda değer bir konuma yükselmiştir. Özellikle 1980’ li yıllarda deniz balıkları yetiştiriciliğinin başlaması ile yaygınlaşan yetiştiricilik çalışmaları her geçen gün daha da artan bir hızla artmaktadır. Tabloda da görüldüğü gibi 10 yıl içerisinde yetiştiricilik yolu ile su ürünleri üretimi yaklaşık 14 kat artmıştır. Bu artışın paralelinde yetiştiriciliği yapılan tür sayısı da fazlalaşmıştır. Su ürünleri yetiştiriciliğinde de en önemli konu diğer yetiştiricilik sistemlerinde de olduğu gibi beslemedir. Her canlı beslenmek zorundadır ve bu beslenme aktivitesi canlının tüm yaşamsal faaliyetlerini belirleyen en önemli etkendir. Besleme, canlının biyolojik yapısı yanında doğrudan üretim periyodu ve maliyetler üzerinde de etkili olduğundan üretim sisteminin ekonomikliği de doğrudan besleme faaliyetlerine bağlıdır. Bu açıdan besleme yetiştiricilik döngüsünün en önemli aşamasıdır.

Su ürünleri yetiştiriciliğinde tür bazında ve yetiştiricilik alanı bazında birçok alternatif bulunduğunu daha önce belirtmiştik. Bu çeşitlilik yetiştiricilikte kullanılan besinlerinde çok çeşitli olmasına yol açmaktadır. Bu nedenle yetiştiriciliğin gelişmesine bağlı olarak yem sektörü de hızlı bir gelişim göstermiştir. Özellikler karma yem üretimi büyük bir ilerleme kaydetmiştir. Su ürünleri yetiştiriciliğindeki hızlı gelişimin devam edeceği düşüncesi önümüzdeki yıllarda aynı oranda yem üretiminin de gelişeceğini düşündürmektedir. Bu amaçla yapılan bir çalışmada dünya su ürünleri yetiştiriciliğinde kullanılan yem miktarlarının 2000 ve 2010 yılındaki durumu tahmini olarak tespit edilmiştir.

Yem sektöründeki bu hızlı gelişim sadece kapasitede değil yem yapım teknikleri bazında da sürmektedir. Tablo 1’de 1 ton ürün üretimi için gereken yem miktarlarındaki değişimler incelendiğinde 2010 yılında gereken yem miktarlarının düşme gösterdiği görülecektir. Bu ilerleme ancak yem yapım tekniklerindeki gelişimler ile sağlanabilecektir.



Tablo 1. 2000 ve 2010 Yılı İçin Su Ürünleri Yetiştiriciliğinde Kullanılacak Karma Yem Tahminleri.



Yetiştiriciliği yapılacak türe ve yetiştiricilik yapılacak alana göre farklı yemlerin yapılması gerekliliği her geçen gün yem tiplerinde ve yem yapım tekniklerinde de gelişmelere neden olmaktadır. Buna göre su ürünleri yetiştiriciliğinde kullanılan yem tipleri yaş yemler ve kuru yemler olarak 2 ana gruba ayrılmaktadır.

Yaş Yemler

Yaş yemler temel olarak az nemli ve çok nemli olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Az nemli yemler % 18-45 arasında nem içerir. Bu yemler kuru ve yaş hammaddelerin karışımı yada kuru yemlere su eklenerek yapılmaktadır. Çok nemli yemler ise %45-70 oranında nem içeren yemlerdir ve ekonomik önemi olmayan balıklar gibi nem oranı yüksek hammaddelerden yapılmaktadırlar. Yaş yemler doğrudan küçük parçacıklar halinde canlıya verilebildiği gibi, makineler yardımıyla da şekillendirilerek kullanılabilmektedir.

Yaş yemler, fiyatlarının ucuz olması veya ihtiyaç fazlası yada ıskartaya ayrılan hammaddelerin tüketilmesi amacıyla tercih edilmektedir. Bu yem türü balıklara kondüsyon verdiği düşüncesi ile kullanılırken su ortamını aşırı kirletmesi ve özellikle ıskarta balık türlerinin hastalık etkenleri taşıyabilmesi nedeniylede sakıncalı olmaktadır.

Kuru Yemler

Kuru yemler ise genellikle % 7-13 oranında olan hammaddeler ile yapılmaktadır ve pelet, mikropartikül ve pul yemler olmak üzere 3 gruba ayrılmaktadır. Yem tipi ne olursa olsun yem yapımında izlenmesi gereken belli başlı aşamalar bulunmaktadır. Yem türlerinin yapımındaki fark yemin şekillendirildiği aşamada ortaya çıkmaktadır. Bu aşamalar sırasıyla;

-Hammaddelerin Fabrikaya Alınması ve Stoklanması
-Tartım
-Öğütme
-Karıştırma
-Şekillendirme
-Soğutma
-Yağlama
-Eleme
-Paketleme

Yukarıda sayılan aşamaların sırası ve uygulanması kaliteli bir yem yapımı için oldukça önemlidir. Aşağıda kuru yem yapım teknikleri tüm bu aşamalar ele alınarak anlatılmaktadır.



A) Pul Yemler

Pul yemler, yoğun olarak akvaryum balıklarının beslenmesinde kullanılmaktadır. Bunun yanında yavru balıklar ve karideslerin postlarva dönemlerinde de kullanılmaktadır.

Pul yemler, ilk yapıldıkları yıllarda sulandırılmış hammaddelerin düz yüzeylere sürülerek kurutulması ve kazınması ile üretilirken, sonraki yıllarda özel makinalar yardımıyla üretilmeye başlanmıştır.

Pul yem yapımında ilk aşama uygun hammaddelerin seçimidir. Yetiştiriciliği yapılacak türe göre seçilen hammaddeler formülasyona göre tartılarak bir araya getirilmektedir. Karmada mutlaka yemin dağılmamamsı için jelatinleşme özelliği gösteren nişasta içeren hammaddeler kullanılmalıdır. Pul yemin kullanıldığı balık ve karides türlerinin küçük boy ve ağız açıklığına sahip olması, bu yemin yapımında kullanılan hammaddelerin çok iyi öğütülmesini gerektirmektedir. Öğütmede ya valsli değirmenler kullanılarak öğütmenin iyi olması sağlanmalı, yada başka değirmenler kullanılarak kırılan karmanın güzelce elenerek istenen boya getirilene kadar kırma işlemine devam edilmelidir. İstenen boya gelen hammaddeler, besin kompozisyonunun homojen olması için çok iyi bir karıştırma işlemine tabi tutulması gerekmektedir. Karıştırma işlemi sırasında su yardımıyla bulamaç haline getirilen karma şekillendirme aşamasına hazır hale gelmektedir. Pul yem üretiminde yüzerlik yemin çok ince bir tabaka halinde imal edilmesi sonucu özgül ağırlığının düşürülmesi ve geniş yüzey alanı oluşturulması ile sağlanmaktadır. Pul yem üretiminde kullanılan makine, birbirine ters istikamette ağır hızda dönen, içten ısıtmalı ve birbirlerine olan uzaklıkları ayarlanabilir yapıda olan iki silindirik tamburdan ve bıçaklardan oluşmaktadır. Kapasite tamburların büyüklüğü ve dönüş hızlarına göre değişmekte, yemin kalınlığı tamburların arasındaki mesafe değiştirilerek ayarlanmaktadır. Yem yapımında bulamaç haline getirilmiş karma önceden ısıtılmış tamburlar arasına dökülmektedir. Sıcak haldeki tamburların üzerine dökülen karma sıcaklık etkisiyle kurumakta aynı zamanda da tamburlar arasında ezilerek ince bir yapı kazanmaktadır. Kuruyan ve ince bir hal alan yem bıçaklar vasıtasıyla tamburların üzerinden kazınmaktadır. Makineden ayrıldığında sıcak olan yem soğutulmaktadır. Pul yem yapımında yağlama işlemi karıştırma işlemi sırasında uygulanmakta olup sonradan yağlama yapılmamaktadır. Pul haline gelen yemler elenerek tozlarından ayrılmakta ve paketlenmektedir.

B) Pelet Yem

Pelet yemler su ürünleri yetiştiriciliğinde oldukça öneme sahip bir yem tipidir. Pelet yemler, önceden öğütülmüş ve karıştırılmış en az iki yem hammaddesinin nem, sıcaklık ve basınç etkisi altında mekanik araçlar kullanılarak, yemin verileceği türün yapısına uygun silindirik bir şekle getirilmesi ile yapılmaktadır. Pelet yemlerin yaygın şekilde kullanılmasının nedeni bu tip yemlerin diğer yemlere göre bazı üstünlüklere sahip olmalarıdır. Bu üstünlükler içinde en önemlileri,

-Pelet yemlerin yapımı sırasında uygulanan nem, sıcaklık ve basınç, yemin kendine has bir koku ve lezzete kavuşmasını sağlamakta, bu da hayvanlar tarafından istekle tüketilmesine yol açmaktadır.
-Yemler peletleme sonucunda homojen bir besin içeriğine sahip olmaktadır.
-Peletleme işlemi yemlerin dış etkenlerden korunmasını sağlamaktadır.
-Pelet yemlerin taşınması ve depolanması kolaydır.



Pelet yem yapımında da yukarıda sayılan işlem aşamaları aynen uygulanmaktadır. Beslenecek balık türüne göre hazırlanan formülasyona göre seçilen hammaddeler tartılarak bir araya getirilmektedir. Hammadde seçiminde besin madde içeriği kadar ekonomiklikte çok önemlidir. Tartılarak bir araya getirilen hammaddeler öğütme işlemine tabi tutulmaktadır. Öğütmede istenen kriterler yem tanelerinin 0,5 – 1 mm. arasında olmasıdır. Bu şekillendirmeden sonra yem taneciklerinin homojen bir yapı kazanmasını sağlamaktadır. Bu şekilde bir öğütmeyi sağlamak için çekiçli değirmenler kullanılmaktadır. Öğütme işleminden sonraki aşama karıştırma işlemidir. Karıştırma yatay tip karıştırıcılar kullanılarak yapılmakta olup, işlem kapasiteye göre 4-12 dakika arasında değişmektedir. Karıştırma işlemi sırasında yağ, vitamin-mineral gibi düşük oranlardaki maddelerin karmaya eklenmesi de gerçekleştirilmektedir. Karıştırma işleminden sonraki basamak şekillendirme aşaması olup, farklı tipleri vardır.

Pelet yemler pres ve ekstrüzyon yöntemiyle şekillendirilmektedir. Pres yöntemiyle pelet yem üretiminde 2 farklı makine kullanılmaktadır.

Pres Pelet Üretimi

1.Dişli Presler: Yem üretiminde pek yaygın kullanılmayan bu tip makine de birbirine geçmiş uyumlu çalışan iki dişli presleme işlemini gerçekleştirmektedir. Bu sistemde dişililer arasına dökülen karma, dişlilerin üzerinde yer alan deliklerden, sıkışma etkisiyle içeri doğru itilmekte, şekillenen yem dişlilerin içerisindeki boşluklardan dışarı doğru alınmaktadır.

2.Matris (Pelet kalıplı veya disk)’ li Presler: Bu pres tipi yaygın olarak kullanılan bir makine tipidir. Bu tür preslerde karmaya pelet formu kazandırmak için matris, pelet kalıbı ya da pelet diski denen dairesel veya çember tipli metal kalıplar kullanılmaktadır. Peletleme işlemi, matris üzerinde hareket eden 2-4 arasındaki sayıda rulo veya merdane adı verilen metal aksamların karmayı matris üzerindeki deliklerden sıkıştırarak dışarı itmesi ile sağlanmaktadır. İstenilen boya gelen peletler ayarlanabilen bıçaklar yardımıyla kesilmektedir.

Extrüzyon Yöntemi İle Pelet Yem Üretimi

Diğer bir pelet yem yapım sistemi olan extruder sistemler “extrüzyon” prensibi ile çalışmaktadır. Ekstrüzyon kelime aanlamı olarak zorla itip dışarı çıkarma anlamına gelmektedir. Ekstrüzyon işleminde karma ekstruder makinesinde yüksek basınç kullanılarak şekillendirildiği için sisteme bu ad verilmiştir. Bu tip sistemlerle üretilen yemlerin presleme yöntemiyle yapılan pelet yemlere göre sahip oldukları avantajlar nedeniyle kullanımı her geçen gün artmaktadır. Bu avantajlar;

-Extruder sistemlerle yapılan yemlerin yoğunluğu kontrol edilebilmektedir. Bu sayede yüzen, yavaş batan, hızlı batan yemler yapmak mümkün olmaktadır. Bu da balıkların bu yemleri almasını kolaylaştırarak yem kayıpları en aza indirilmektedir.
-Extruder yemler diğer yemlere göre daha yüksek bir yağ taşıma kapasitesine sahiptirler.
-Ekstruder yemlerin uygulanan sıcaklık ve basınç nedeniyle sindirilebilirlikleri artmaktadır. Bu da ete dönüşüm oranının artmasına neden olmaktadır.
-Uygulanan sıcaklık ve basınç aynı zamanda mikroorganizmaların ve diğer kontaminantların üremesini de engellemektedir.
-Ekstruder yemlerin sudaki stabilitesi yüksektir.

Ekstruder sistemlerde pres sistemlerine göre daha yüksek sıcaklık ve basınç kullanılmaktadır. Sıcaklık, basınç ve karmanın içeriğinde yapılan değişikliklerle yemlerin yoğunlukları kontrol edilebilmekte ve bu sayede farklı özellikteki yemler yapılabilmektedir.

Ekstruder sistemlerde pres makinalarından farklı olarak içinde girişten çıkışa doğru diş aralığı düşen, birbiri arkasına dizilmiş sonsuz vidaların bulunduğu kovan adı verilen bir bölüm içermektedirler. Bu bölüm karmanın sıcaklık ve basınç altında pişirildiği kısım olup, bölümün sonunda karmanın şekillendirildiği bir kalıp vardır. Disk adı verilen bu bölüm kovanın çıkış kısmında yer almaktadır. Diskin delik büyüklükleri yapılacak yemin çapına göre değişmekte, delik sayıları basıncın arttırılması amacıyla az sayıda tutulmaktadır. Bu sistemler kovanın tek veya çift oluşuna göre isimlendirilebilmektedir.
Soğutma işlemi özellikle extruder sistemler için oldukça önemlidir. Ekstruder sistemlerde şekil verilen yemler kovan içerisindeki basınç ve sıcaklık etkisiyle yüksek bir sıcaklığa sahip olmaktadır. Yağlama işleminden önce yemlerin soğutulması yemin yağ emmesi ve besin madde içeriklerinin sabit kalması için gereklidir. Soğutulan yemler için daha sonraki aşama yağlamadır. Ekstruder yemler pres pelet yemlere göre daha yüksek bir yağ emme kapasitesine sahiptir. Püskürtme şeklinde uygulanan yağlamadan sonraki aşama ise elemedir. Yemlerin içerisindeki tozların ayrımı için yapılan bu işlemden sonra yemler ya silolarda tutulmakta yada doğrudan çuvallara konarak paketlenmektedir.

Sonuç

Yem sektörü dünyada olduğu gibi ülkemizde de son yıllarda hızlı bir gelişime girmiştir. Bu hızlı gelişim içinde yem üretim kapasitelerinin artması yanında yem üretim teknikleri de modernleşmeye başlamıştır. Bu durum yetiştiricilik çalışmalarına ve ekonomiye oldukça büyük yararlılıklarda bulunmaktadır.

Ülkemizin balık yemi üretimine baktığımızda 7 adet fabrikanın bu konu üzerinde çalıştığını görmekteyiz. Bu fabrikaların isim ve kapasiteleri Tablo 5’ de görülmektedir.

Ekstruder yem üretiminin yetiştiriciliğe ve çevreye olan yararlı etkileri düşünüldüğünde yem sektöründeki bu gelişim sevindiricidir. Yıllar geçtikçe her iki yem arasındaki fiyat farkının düşmesi balık üreticilerini ekstruder yem kullanmaya itmektedir. Bu yüzden yeni kurulacak fabrikaların bu tür sistemi kullanması gelecek için iyi bir yatırımdır.

Bir diğer yatırım olanağı ise yavru yemlerinin üretimidir. Ülkemizde yavru yemi üretimi yalnızca pelet yemlerin kırılması ile üretilmektedir. Ekstruder teknik ile yavru yemi üretimi de yapılmaktadır. Ancak bu yemlerin büyüklüğü larvaların ihtiyaçlarını her dönemde karşılayamamaktadır. Bu yüzden mikrokapsül, mikrobağlanmış ve mikrokaplanmış yem üretimleri üzerinde de durularak, bu tip yemlerin ülkemizde de üretimini sağlamak gereklidir. Bu yurtdışına kaçan dövizin engellenmesi yanında, ucuzlayacak yem fiyatları ile de su ürünleri sektörünün gelişimine katkıda bulunacaktır.


Yemler ve Kalite Toplantısı, 2-4 Ekim 2000, Bodrum Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, Bodrum

Yrd.Doç.Dr. Ali Yıldırım KORKUT
Yrd.Doç.Dr. Aysun KOP
Dr. Özgür ALTAN

E.Ü. Su Ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Böl. Balık Besleme ve Yem Teknolojisi Birimi 35100 Bornova – İZMİR

[Tuncay GÜNAY]

Cem kardeş bu tür bilgi yazılarını devamlı okuyorum. şimdiye kadar denemek nasip olmadı ama kesinlikle deneyeceğim makarna ve tavuk ile verdiğin tarifler inan çok cazip geliyor bana.
Bilgilendirmelerin için sonsuz teşekkürler